blogs

Όρια στην ελευθερία έκφρασης στα blogs και νομικό πλαίσιο σε περίπτωση υπέρβασης τους

Τα ζητήματα  της ελευθερίας της έκφρασης, της προστασίας προσωπικότητας  και της ιδιωτικής ζωής  στο διαδίκτυο παροξύνονται σήμερα με την αλματώδη άνθιση που γνωρίζουν  τα ιστολόγια. Τα ιστολόγια, ή blogs, όπως είναι η αγγλική ορολογία που χρησιμοποιείται πιο συχνά, είναι διαδικτυακά ημερολόγια που περιλαμβάνουν υπερζεύξεις  (hyperlinks) και καταχωρήσεις απόψεων με χρονολογική σειρά, από την πιο πρόσφατη στην παλαιότερη. Το περιεχόμενο των καταχωρήσεων μπορεί είναι οτιδήποτε, όπως σχολιασμός των διασημοτήτων, ανταλλαγή πολικών απόψεων, μπορεί να αφορά θέματα μόδας, αθλητικά, τέχνες, γαστρονομία, ταξίδια κ.α.

Σήμερα, καθένας που διαθέτει έναν Η/Υ με σύνδεση στο διαδίκτυο μπορεί πολύ εύκολα, γρήγορα και με μηδέν κόστος να δημιουργήσει το δικό του blog και επιλέγοντας αν θα είναι επώνυμος, ανώνυμος ή με ψευδώνυμο, μπορεί να καταγράφει τις σκέψεις του, να μοιράζεται τις απόψεις  του  σχετικά με τα ζητήματα που τον ενδιαφέρουν, να μεταδίδει τις γνώσεις του και να πληροφορεί τους αναγνώστες του. Με άλλα λόγια, κάθε απλός πολίτης μπορεί σήμερα να είναι εν δυνάμει δημοσιογράφος, με τη χρήση αυτού, του καινούριου σχετικά, μέσου διαδικτυακής επικοινωνίας, διαδραματίζοντας ενεργό ρόλο στην παραγωγή ειδήσεων. Στο διαδίκτυο ο καθένας μπορεί να διαμορφώνει ελεύθερα τη γνώμη του και να την διαδίδει, χωρίς να ανησυχεί για τις συνέπειες και απαλλαγμένος από πολλές διατυπώσεις  και κόστος που απαιτεί ο τύπος…Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι η άσκηση του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης στο ίντερνετ δεν γνωρίζει όρια και περιορισμούς.

Η ελευθερία της έκφρασης, η θεμελιώδης αυτή αρχή που αποτελεί βασική  προϋπόθεση του δημοκρατικού πολιτεύματος, κατοχυρώνεται στο αρ. 14§1 του Συντάγματος που ορίζει ότι «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του Κράτους.» Σε ευρωπαϊκό επίπεδο καθιερώνεται από το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου  που ορίζει ότι «Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα ελευθερίας της έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία διατήρησης της άποψής του, καθώς επίσης και του δικαιώματος να αναζητά και να μεταδίδει πληροφορίες και ιδέες χωρίς τη παρέμβαση οποιασδήποτε κρατικής αρχής σε όλο τον κόσμο».  Σε διεθνές επίπεδο, το άρθρο 19 του Διεθνούς Συμφώνου Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων  αναφέρει ότι «Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να έχει την άποψή του χωρίς καμία παρέμβαση. Ο κάθε άνθρωπος πρέπει να έχει το δικαίωμα ελευθερίας της έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει και το δικαίωμα του καθενός να αναζητά, να λαμβάνει και να μεταδίδει οποιεσδήποτε πληροφορίες και ιδέες ανεξαρτήτως συνόρων,  είτε προφορικά,  είτε γραπτά ή εκτυπωμένα, σε μορφή τέχνης, ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο της επιλογής του.»

Όρια στην άσκηση του δικαιώματος της ελευθερίας έκφρασης και λόγου τίθενται από το σύνταγμα αλλά και από τα ευρωπαϊκά και  διεθνή κείμενα. H ελευθερία έκφρασης αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα δικαιώματα του πολίτη και στήριγμα της δημοκρατικής κοινωνίας όμως δεν πρέπει να ασκείται καταχρηστικά. Δεν είναι υπερδικαίωμα αλλά υπάγεται στους γενικούς κανόνες που ρυθμίζουν την συμβίωση  και δεν επιτρέπεται να ασκείται με τρόπο που προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη. Μορφές έκφρασης που συνιστούν δυσφήμηση, εξύβριση, προσβολή της τιμής και της υπόληψης, διάδοση ρατσιστικών αντιλήψεων και προσωπικών δεδομένων βρίσκονται  εκτός συνταγματικού πλαισίου προστασίας του δικαιώματος της ελευθερίας έκφρασης.

            Το ίντερνετ μπορεί να είναι το κατεξοχήν μέσο όπου οι πληροφορίες κυκλοφορούν ελεύθερα και οι γνώμες διαδίδονται χωρίς το φόβο δυσμενών συνεπειών, όμως σε καμιά περίπτωση δεν είναι υπεράνω των νόμων. Ακόμη και στα ιστολόγια που στη  συνείδηση μας, έχουν τη θέση του μέσου όπου η ελευθερία της έκφρασης εφαρμόζεται στην απόλυτη μορφή της και ο χρήστης γράφει τις πιο ενδόμυχες σκέψεις του απευθυνόμενος συνήθως προς τους ομοϊδεάτες του,  υβριστικά και δυσφημηστικά σχόλια αποτελούν υπερβάσεις ορίων ελεύθερης έκφρασης και ο προσβαλλόμενος μπορεί να προσφύγει στη δικαιοσύνη.

Σε περίπτωση λοιπόν προσβολής της προσωπικότητας σε blog, παραβίασης της ιδιωτικής του ζωής, συκοφαντικής ή απλής δυσφήμησης, πως μπορεί να δράσει ο προσβαλλόμενος; Ποια είναι τα μέσα που του παρέχει ο νόμος για να αμυνθεί;

Στις περιπτώσεις προσβολών προσωπικότητας σε blogs, η πρώτη ενέργεια στην οποία πρέπει να προβεί ο προσβαλλόμενος είναι να επιχειρήσει να επικοινωνήσει με τον blogger, τον διαχειριστή- κάτοχο του ιστολογίου και να ζητήσει να απαντήσει στα σχόλια που προσβάλλουν την προσωπικότητα του. Τα blogs εξάλλου από την ίδια τους τη φύση ως διαδραστικά μέσα επικοινωνίας όπου μπορεί ο αναγνώστης να αναρτά την άποψη του και να την καθιστά αναγνώσιμη από όλους, προσφέρονται για εξωδικαστική επίλυση διαφοράς μέσω επικοινωνίας και διαλόγου.

            Αν η προσπάθεια επικοινωνίας και το αίτημα  ανάρτησης της απάντησης του προσβαλλόμενου δεν βρεί απάντηση τότε ανοίγει ο δρόμος της δικαστικής επίλυσης της διαφοράς. Ειδικά όσον αφορά τις προσβολές προσωπικότητας μέσω blog, ο προσβαλλόμενος συναντά κάποιες δυσκολίες:

            Καταρχήν, ο κάτοχος-διαχειριστής του blog δεν υποχρεούται να αποκαλύπτει το όνομα του. Μπορεί φυσικά αν θέλει να χρησιμοποιεί τα αληθινά στοιχεία του αλλά δύναται να εμφανίζεται στους αναγνώστες του χρησιμοποιώντας ψευδώνυμο, ούτως ώστε κανείς από τους επισκεπτόμενους το blog του να μη γνωρίζει την αληθινή του ταυτότητα. Επομένως, σε περίπτωση προσβολής προσωπικότητας σε ανώνυμο μπλογκ, υπάρχει το ζήτημα του εντοπισμού του blogger. Στην Ελλάδα, η ανωνυμία του blogger είναι δικαίωμα που απορρέει και από το νόμο 2225/1994 για  την προστασία των προσωπικών δεδομένων και το άρθρο 19 Σ., η οποία βέβαια υποχωρεί όταν τελείται ποινικά διωκόμενη πράξη που εντάσσεται στα εγκλήματα για τα οποία επιτρέπεται η άρση του απορρήτου. Στον κατάλογο των εγκλημάτων αυτών περιλαμβάνονται κακουργήματα που θεωρούνται  «περιπτώσεις ιδιαίτερων σοβαρών εγκλημάτων» όπως είναι αδικήματα σχετικά με τη ζωή, την εσχάτη προδοσία, τα βασανιστήρια, την επιβουλή της ακεραιότητας της χώρας, την εθνική ασφάλεια κλπ. και στα οποία δεν περιλαμβάνονται  εγκλήματα που τελούνται πολύ συχνά στο διαδίκτυο όπως η παράνομη επεξεργασία προσωπικών δεδομένων (δημοσιεύσεις φωτογραφιών χωρίς συναίνεση του εικονιζόμενου), οι κακόβουλες επιθέσεις σε πληροφοριακά συστήματα (hacking), η απάτη με υπολογιστή καθώς και τα πλημμελήματα της συκοφαντικής δυσφήμησης ή της απλής δυσφήμησης και εξύβρισης. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ο εντοπισμός του δράστη επιχειρείται χωρίς άρση του απορρήτου, με συνδυασμό περισσότερων στοιχείων: συσχετίζοντας τα γεγονότα, τα δημοσιεύματα, με τη βοήθεια μαρτύρων,  την αναζήτηση κινήτρων που μπορεί να οδηγήσουν σε έρευνα σε φυσικά πρόσωπα.

            Στην περίπτωση που ο προσβαλλόμενος γνωρίζει εξαρχής την ταυτότητα του δράστη ή την ανακαλύψει στην συνέχεια, μπορεί να στραφεί εναντίον του με αγωγή και ασφαλιστικά μέτρα ζητώντας την άρση προσβολής και παράληψη της στο μέλλον καθώς επίσης και αποζημίωση για ηθική βλάβη και αποκατάσταση της περιουσιακής ζημίας.  Το ζήτημα που τίθεται και χαρακτηρίζεται από τους ίδιους του δικαστές «ακανθώδες» είναι ποιος νόμος εφαρμόζεται στις περιπτώσεις προσβολής προσωπικότητας στα blog. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει νόμος που να διέπει αποκλειστικά το διαδίκτυο. Το ερώτημα είναι αν σε περίπτωση προσβολής προσωπικότητας σε blog θα εφαρμοστούν αναλογικά οι διατάξεις που διέπουν τα εγκλήματα τελούμενα δια του τύπου ή μήπως αρκεί η εφαρμογή των γενικών διατάξεων του Αστικού Κωδικα περί προσβολής της προσωπικότητας.

            Το ζήτημα της εφαρμογής ή μη των προστατευτικών διατάξεων περί Τύπου έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί στην περίπτωση του Τύπου η ευθύνη είναι ευρύτερη και η οφειλόμενη αποζημίωση προς τον θιγόμενο υψηλότερη συγκριτικά με αυτά που ισχύουν κατά τις γενικές διατάξεις του Αστικού Κώδικα περί προσβολής της προσωπικότητας.

Η πρώτη απόφαση που εκδόθηκε στην Ελλάδα και αφορούσε blogger ήταν η υπ’ αριθ. 44/2008 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Ροδόπης η οποία έκρινε ότι εφαρμόζεται αναλογικά ο νόμος περί Τύπου στα blogs. Ακολούθησαν κι άλλες αποφάσεις με εκτενέστερη αιτιολόγηση (η υπ’αριθμ.4980/2009 Πολυμελούς Πρωτοδικείου Πειραιά, η υπ’αριθμ. 25552/2010 Πολυμελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης) που δέχτηκαν ότι η προσβολή προσωπικότητας σε blogs εξακολουθεί να είναι παράνομη πράξη αλλά δεν εφαρμόζεται το νομικό πλαίσιο του Ν.1178/1981 περί αστικής ευθύνης του Τύπου και  η ειδική διαδικασία του άρθρου 681Δ ΚΠολΔ. των διαφορών που αφορούν σε προσβολές από δημοσιεύματα ή ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές. Σύμφωνα με τις ανωτέρω αποφάσεις για δημοσιεύματα σε blogs θα πρέπει να ακολουθείται  η τακτική διαδικασία και ο θιγόμενος να προστατεύεται με βάση τις κοινές διατάξεις (άρθρα 57, 59, 914, 932 ΑΚ).

Η άποψη αυτή περί της μη εφαρμογής του νόμου περί Τύπου στα blogs φαίνεται σωστότερη, αν αναλογιστούμε τις ουσιώδης διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα ιστολόγια και τα μέσα ενημέρωσης που διέπονται από τις διατάξεις περί του Τύπου.  Τα blogs είναι διαδραστικά μέσα, το περιεχόμενο των οποίων καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα σχόλια που αναρτούν οι αναγνώστες, την ταυτότητα των οποίων δεν μπορεί  πάντα να ελέγχει ο κάτοχος - διαχειριστής του blog, αφού είναι πολύ πιθανό ο αναγνώστης, ασκώντας το δικαίωμα της ανωνυμίας του, να μην χρησιμοποιεί το πραγματικό του όνομα, αλλά ένα ψευδώνυμο, με αποτέλεσμα η αποκάλυψη της πραγματικής ταυτότητας αυτού να καθίσταται δυσχερέστατη. Εξάλλου, από την ίδια τους τη φύση τα blogs, δημιουργούνται με προορισμό την ανταλλαγή απόψεων και ιδεών, σκέψεων και αναλύσεων και όχι για την μαζική ενημέρωση του κοινού και την πληροφόρηση,  στοιχείο απαραίτητο για το χαρακτηρισμό ενός εντύπου (γραπτού ή ηλεκτρονικού) ως τύπου και για την εφαρμογή των ειδικών διατάξεων. Επίσης, τα blogs δεν έχουν την επιχειρηματική διάρθρωση ενός παραδοσιακού εντύπου ούτε έχουν ιεραρχική δομή οργάνωσης ώστε να εμπίπτουν στις ρυθμίσεις του Ν.1178/1981 που προβλέπει αντικειμενική ευθύνη αποζημίωσης στον ιδιοκτήτη κάθε εντύπου, σε περίπτωση που η υπαιτιότητα συντρέχει στο πρόσωπο του συντάκτη του δημοσιεύματος, εφόσον αυτός είναι γνωστός, ή αν ο συντάκτης είναι άγνωστος, στον εκδότη ή το διευθυντή συντάξεως του εντύπου. Ταυτόχρονα,  απουσιάζει από τα blogs η σχέση εξάρτησης ανάμεσα στον κάθε συντάκτη και στον διαχειριστή του ιστολογίου, αφού τα σχόλια δημοσιεύονται από οποιονδήποτε επώνυμα ή ανώνυμα και ο κάτοχος - διαχειριστής τους στερείται της ουσιαστικής δυνατότητας επιλογής, ελέγχου και καθοδήγησης του συντάκτη του επιλήψιμου κειμένου, ως προς την άσκηση του δικαιώματος έκφρασής του.

Η παραδοχή ότι εφαρμόζονται αναλογικά οι διατάξεις που ισχύουν για τον τύπο στα blogs είναι άδικη καθώς οδηγεί στην επιβολή υπέρογκων  αποζημιώσεων  σε έναν απλό πολίτη που είτε ως διαχειριστής και κάτοχος του ιστολογίου είτε ως χρήστης εξέφρασε την άποψή του σε αυτό και μάλιστα δίχως να αποσκοπεί στη διάδοσή της και ο οποίος, κατά κανόνα, ουδόλως θα έχει την οικονομική δυνατότητα να ανταποκριθεί στην καταβολή των ως άνω ποσών και ούτε θα βρίσκεται υπό την αιγίδα άλλου, οικονομικά ισχυρότερου και αντικειμενικά ευθυνόμενου, ως προς την κάλυψη του ως άνω ποσού για λογαριασμό του.(βλέπε απ. υπ’αριθμ.4980/2009 Πολυμελούς Πρωτοδικείου Πειραιά)

Δυστυχώς ακόμη δεν έχει εξασφαλιστεί ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του ζητήματος του νομικού πλαισίου που πρέπει να εφαρμόζεται όσον αφορά τα δημοσιεύματα στα blogs (πρόσφατες αποφάσεις εφάρμοσαν και πάλι αναλογικά τις διατάξεις περί τύπου στα ιστολόγια, βλ. την απόφαση υπ’αριθμ.91/2012 Εφετείο Θράκης και την απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Λαμίας που δημοσιεύτηκε στις 10-11-2011). Και ενώ όλο και πιο συχνά δημόσια πρόσωπα, πολιτικοί και απλοί πολίτες προσφεύγουν στη Δικαιοσύνη κατά ιστολογίων, προβάλλοντας τις κατηγορίες της συκοφαντικής δυσφήμισης και της προσβολής της προσωπικότητάς τους από ανώνυμα δημοσιεύματα σε blogs,  το νομικό πλαίσιο γύρω από τα νέα αυτά και ήδη πολύ δημοφιλή διαδραστικά μέσα παραμένει ασαφές. Έτσι η Δικαστική Εξουσία, Εισαγγελείς, Δικαστές, καλούνται να εκτελέσουν το λειτούργημά τους με τους υπάρχοντες σχετικούς νόμους και γνωμοδοτήσεις, που όμως κάποτε οδηγούν σε διαφορετικές ερμηνείες δημιουργώντας ανασφάλεια. Γ’ αυτό το λόγο η νομοθετική παρέμβαση είναι απαραίτητη ώστε να διαμορφωθεί ένα πλαίσιο  ασφάλειας δικαίου σχετικά με το ζήτημα των προσβολών προσωπικότητας στα blogs.